قوله: رفیع الدرجات رفیع بمعنى رافع است همچون سمیع بمعنى سامع، میگوید: بردارنده درجههاى بندگان است زبر یکدیگر چه در دنیا چه در عقبى. در دنیا آنست که فرمود: و رفع بعْضکمْ فوْق بعْض درجات لیبْلوکمْ فی ما آتاکمْ برداشت شما را از بر یکدیگر درجهها افزونى، یکى را بدانش یکى را بنسب یکى را بمال یکى را بشرف یکى را بصورت یکى را بصوت یکى را بقوت. جاى دیگر فرمود: و رفعْنا بعْضهمْ فوْق بعْض درجات لیتخذ بعْضهمْ بعْضا سخْریا برداشتیم ایشان را زبر یکدیگر در عز و مال در رزق و معیشت یکى مالک یکى مملوک یکى خادم یکى مخدوم یکى فرمان ده یکى فرمان بر. اما درجات عقبى آنست که گفت: و للْآخرة أکْبر درجات و أکْبر تفْضیلا سراى آن جهانى مه در کما بیشى و مه در افزونى دادن بر یکدیگر، هر که در دنیا بمعرفت و طاعت افزونتر در عقبى بحق نزدیکتر و کرامت وى بیشتر. مصطفى علیه الصلاة و السلام گفت: «ان ادنى اهل الجنة منزلة لمن ینظر الى جنانه و ازواجه و نعیمه و خدمه و سرره مسیرة الف سنة و اکرمهم على الله من ینظر الى وجهه غدوة و عشیة».
و روى «ان اسفل اهل الجنة درجة لیعطى مثل ملک الدنیا کلها عشر مرار و انه لیقول: اى رب لو اذنت لى اطعمت اهل الجنة و سقیتهم لم ینقص ذلک مما عندى شیئا، و ان له من الحور العین ثنتین و سبعین زوجة سوى ازواجه من الدنیا»
و روى «ان اخس اهل الجنة درجة و لیس فیها خسیس رجل له قصر من یاقوتة حمراء له اربعة ابواب فباب تدخل منه الملائکة بالتحیة من عند الله و باب تدخل علیه منه ازواجه من الحور العین و باب یدخل علیه منه خدمه من الولدان و باب ینظر منه الى وجه ربه تبارک و تعالى و هو اکرم الأبواب».
و قیل: رفیع الدرجات اى رافع السماوات بعضها فوق بعض.
ذو الْعرْش یعنى هو على العرش. و قیل: خالق العرش. و العرش عند العرب سریر الملک. یلْقی الروح منْ أمْره الروح هاهنا هو الوحى کقوله: أوْحیْنا إلیْک روحا منْ أمْرنا سمى روحا لان حیاة القلب به کما ان حیاة الاجساد بالارواح قال ابن عباس منْ أمْره اى من قضائه. و قیل: من قوله. و قال مقاتل: معناه یلْقی الروح منْ أمْره اى بامره.
على منْ یشاء منْ عباده اى على من یختصه بالرسالة. یخاطب بهذا من کره نبوة محمد (ص). «لینذر» اى لینذر النبى بالوحى یوْم التلاق و هو یوم القیمة یتلاقى فیه الاولون و الآخرون و الجن و الانس و اهل السماء و الارض و الظالم و المظلوم و قیل: یلتقى فیه الخالق و الخلق. و قیل: معناه یوم یلقى فیه المرء عمله. و قیل: تتلقاهم الملائکة.
یوْم همْ بارزون من قبورهم ظاهرون لا یسترهم شىء و یکشف ما کان مستورا من امرهم، لا یخْفى على الله منْهمْ شیْء، کقوله: یوْمئذ تعْرضون لا تخْفى منْکمْ خافیة.
و قیل: لا یبقى احد الا حضر ذلک الموقف و لا یخفى شىء من اعمالهم التی عملوها. و یقول الله فى ذلک الیوم بعد فناء الخلق و بعد ان یطوى السماوات و الارض بیدیه: لمن الْملْک الْیوْم؟ و لا احد یجیبه فیجیب نفسه فیقول: لله الْواحد الْقهار الذى قهر الخلائق بالموت.
و قال بعض المفسرین: یقول الله ذلک لخلائق تقریرا لهم على ان الملک له لان الکفار کانوا ینازعونه فى الملک لعبادتهم غیره فیجیب الجمیع: لله الْواحد الْقهار یقوله المومن تلذذا و یقوله الکافر صغارا و هو انا و على سبیل التحسر و الندامة. روى عن ابن مسعود رضى الله عنه قال: یجمع الله عز و جل الخلق یوم القیمة فى صعید واحد بارض بیضاء کانها سبیکة فضة لم یعض الله فیها قط فاول ما یتکلم به ان ینادى لمن الْملْک الْیوْم لله الْواحد الْقهار.
الْیوْم تجْزى کل نفْس بما کسبتْ لا ظلْم الْیوْم و روى انه جل جلاله یقول: «انا الدیان و هذا یوم الذین الا لا ظلم الیوم الا لا یمز بى الیوم ظلم ظالم حتى آخذ لمظلومه منه ظلامته و عزتى لاقصن من القرناء الجماء ستعلمون الیوم من اصحاب الکرم».
و أنْذرْهمْ یوْم الْآزفة اى انذر یا محمد اهل مکة یوم القیمة. سمیت القیمة آزفة لقربها، أزفت الْآزفة اى قربت القیامة. قال الله تعالى: اقْتربت الساعة اقْترب للناس حسابهمْ عسى أنْ یکون قریبا و اقْترب الْوعْد الْحق لعل الساعة قریب و نراه قریبا و فى الخبر: «انا النذیر و الموت المغیر و الساعة الموعد بعثت انا و الساعة کهاتین ان کادت لتسبقنى».
إذ الْقلوب لدى الْحناجر و ذلک ان الکفار اذا عاینوا النار فى الآخرة زالت قلوبهم عن اماکنها من الخوف حتى تصیر الى الحناجر فلا هی تعود الى اماکنها و لا تخرج من افواههم فیموتوا و یستریحوا. و قیل: ینتفخ السحر جبنا فیرفع القلب الى الحنجرة. و قیل: یوْم الْآزفة یوم الوقت وقت خروج الروح إذ الْقلوب لدى الْحناجر. کاظمین اى مکروبین ممتلئین خوفا و حزنا، و الکظم تردد الغیظ و الخوف و الحزن فى القلب حتى یصیق. و قیل: «کاظمین» اى سکوتا لا معذرة لهم. ما للظالمین منْ حمیم قریب ینفعهم و لا شفیع یطاع فیشفع فیهم.
یعْلم خائنة الْأعْین یعنى النظرة الخائنة و هى اللحظة الثانیة.
و فى الخبر: «یا بن آدم لک النظرة الاولى فما بال الثانیة»؟
و قیل: هى مسارقة النظر الى ما لا یحل و قیل: هى الرمز بالعین على وجه العیب و الخائنة و الخیانة مصدران کالکاذبة و الخاطئة. و ما تخْفی الصدور اى یعلم ما یسر کل امرئ فى قلبه من الخیر و الشر.
و الله یقْضی بالْحق اى بالعدل و یجزى المحسن و المسىء و الذین یدْعون منْ دونه یعنى الاوثان لا یقْضون بشیْء لانها لا تعلم شیئا و لا تقدر على شىء و لیسوا باهل القضاء اصلا. قرأ نافع «تدعون» بتاء المخاطبة. و قرأ الآخرون بالیاى. إن الله هو السمیع لاقوال الخلق الْبصیر بافعالهم.
ثم خوف کفار مکة فقال: أ و لمْ یسیروا فی الْأرْض فینْظروا کیْف کان عاقبة الذین کانوا منْ قبْلهمْ کعاد و ثمود و قوم لوط «کانوا هم اشد منهم هاهنا عماد و فصل.
قیل: هو تأکید للضمیر الذى هو اسم کان. و قرأ ابن عامر «اشد منکم قوة» بالکاف على الرجوع عن الغیبة الى الخطاب و هو حسن. و آثارا فی الْأرْض یعنى اکثر زراعة و عمارة و ابنیة و اشد لها طلبا و ابعد غایة. و قیل: اکثر جیشا و اموالا و ملکا فى الارض من اهل مکة فلم ینفعهم ذلک فأخذهم الله بذنوبهمْ و ما کان لهمْ من الله منْ واق یقیهم من الله.
ذلک بأنهمْ اى ذلک الاخذ بسبب انهم کانتْ تأْتیهمْ رسلهمْ بالْبینات اى بالآیات الدالة على وحدانیته فکفروا فأخذهم الله کرر فأخذهم الله لبیان علة الاخذ إنه قوی فى امره و سلطانه، شدید الْعقاب اذا عاقب.
و لقدْ أرْسلْنا موسى بآیاتنا التسع و سلْطان مبین حجة ظاهرة قاهرة للباطل یعنى عصاه.
إلى فرْعوْن و هامان و قارون کان فرعون الملک و هامان وزیره، فقالوا ساحر کذاب اى موسى ساحر حین اخرج یده بیضاء و حین صارت العصا حیة، کذاب حین زعم انه رسول رب العالمین.
فلما جاءهمْ بالْحق اى فلما جاءهم موسى بالدین الحق، منْ عنْدنا قالوا اى قال فرعون و قومه: اقْتلوا أبْناء الذین آمنوا معه قال قتادة: هذا القتل غیر القتل الاول فى الزمن الذى کان یخافهم سببا لزوال ملکه عند مولد موسى علیه السلام، انما هذه القتلة کانت عقوبة لمن آمن بموسى لیصدوهم بقتل الأبناء عن متابعة موسى و اسْتحْیوا نساءهمْ یعنى للخدمة و غیرها و کان یزوج بناتهم من القبط. و ما کیْد الْکافرین إلا فی ضلال عمم الاخبار فتضمن کید فرعون و جنوده.
و قال فرْعوْن لاشراف قومه: ذرونی أقْتلْ موسى انما قال هذا بعد قولهم له: أرْجهْ و أخاه کانوا یزعمون ان موسى ساحر فان قتله فرعون هلک فمنعوه عن قتله. و قیل: خوفوه من قتله و قالوا: لا نأمن ان نعجز أو ینالنا من الاهة و عصاه مکروه.
و لْیدْع ربه اى و لیدع موسى ربه الذى یزعم انه ارسله فیمنعه منا، إنی أخاف أنْ یبدل دینکمْ الذى انتم علیه أوْ أنْ یظْهر فی الْأرْض الْفساد قرأ یعقوب و اهل الکوفة «اوان»، و قرأ الآخرون: «و ان»، و قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص: «یظهر» بضم الیاء و کسر الهاء على التعدیة «الفساد» بالنصب ردا على قوله: أنْ یبدل دینکمْ حتى یکون الفعلان على نسق واحد. و قرأ الآخرون: «یظهر» بفتح الیاء و الهاء على اللزوم «الفساد» بالرفع و اراد بالفساد تبدیل الدین و عبادة غیره. و قیل: اراد بالفساد ان موسى یقتل أبناءکم کما قتلتم أبناءهم و یستحیى نساءکم کما استحییتم نساءهم.
«و قال موسى» لما توعده فرعون بالقتل: إنی عذْت بربی و ربکمْ منْ کل متکبر لا یوْمن بیوْم الْحساب اى اعتصمت بالله الذى هو ربى و ربکم و استعذت به من تسلیطه ایاکم على ایها المتکبرون و معنى لا یوْمن بیوْم الْحساب اى لا یعتقد البعث و الجزاء على الاعمال فیکون اجرا على الاساءة، و هذا مثل قوله: و إنی عذْت بربی و ربکمْ أنْ ترْجمون، و مثل قول مریم لجبرئیل لما تمثل لها بشرا: إنی أعوذ بالرحْمن منْک إنْ کنْت تقیا، و کذلک قاله سعید بن جبیر للحجاج حین علاه بالسیف.
و قال رجل موْمن منْ آل فرْعوْن خلاف است میان علماى تفسیر که این مومن آل فرعون کیست و نام وى چیست. مقاتل و سدى گفتند: مردى بود قبطى ابن عم فرعون شوهر ماشطه دختر فرعون، پنهان از فرعون و کسان وى ایمان آورده بود بوحدانیت الله پیش از مبعث موسى، گفتهاند که صد سال ایمان خویش ازیشان پنهان داشت، همان مرد است که رب العالمین از وى حکایت کرد که: و جاء رجل منْ أقْصى الْمدینة یسْعى قال یا موسى إن الْملأ یأْتمرون بک لیقْتلوک... الآیة. قومى دیگر گفتند از مفسران که مردى اسرائیلى بود نه قبطى، و باین قول در آیت تقدیم و تأخیر است، تقدیره: و قال رجل مومن یکتم ایمانه من آل فرعون، زیرا که از آل فرعون هرگز هیچ مومن برنخاست. اما نام او از قول ابن عباس و بیشترین علما حزبیل بود، و گفتهاند خبرل، و گفتهاند سمعان، و گفتهاند حبیب چون بسمع وى رسید که فرعون قصد قتل موسى کرد، ایمان خویش آشکارا کرد، فرا پیش آمد و گفت: أ تقْتلون رجلا أنْ یقول ربی الله. خبر درست است که عروة بن الزبیر گفت فرا عبد الله بن عمرو بن العاص: مرا خبر کن از صعبتر کارى که مشرکان با رسول خدا کردند، گفت: رسول خدا صلوات الله و سلامه علیه روزى بفناء کعبه در نماز بود، عقبة بن ابى معیط فراز آمد و منکب رسول بگرفت و جامه در گردن وى کرد و حلق وى بگرفت و به پیچید سخت تا ابو بکر صدیق فرارسید و او را از دست دشمن بستد و گفت: أ تقْتلون رجلا أنْ یقول ربی الله و قدْ جاءکمْ بالْبینات منْ ربکمْ.
قوله: و إنْ یک کاذبا اى و ان یک موسى کاذبا، فعلیْه کذبه اى و بال کذبه عائد الى نفسه، و إنْ یک صادقا یصبْکمْ بعْض الذی یعدکمْ قال ابو عبیدة: المراد بالبعض هاهنا الکل کقوله: یرید الله أنْ یصیبهمْ ببعْض ذنوبهمْ، و المعنى: ان قتلتموه و هو صادق اصابکم کل ما یتوعدکم به من العذاب. و قیل: «بعض» هاهنا صلة یعنى: یصبکم الذى یعدکم. و قال اهل المعانى: هذا على المظاهرة فى الحجاج کانه قال: اقل ما فى صدقه ان یصیبکم بعض الذى یعدکم و فى بعض ذلک هلاککم، فذکر البعض لیوجب الکل. إن الله لا یهْدی الى دینه منْ هو مسْرف کذاب المسرف الذى یتجاوز الحد فى المعصیة. و قیل المسرف السفاک للدم بغیر حق، و الکذاب الذى یکذب مرة بعد اخرى. و قیل: کذاب على الله عز و جل.
یا قوْم لکم الْملْک اى قال المومن لفرعون و قومه: لکم الملک الیوم و انتم ظاهرون غالبون على ارض مصر و بنى اسرائیل فاترکوا موسى و شأنه و لا تتعرضوا لعذاب الله بتکذیبه و قتله و احفظوا نعمکم بمداراته فانه ان کان صادقا فاتانا بعض ما یعد من عذاب الله من یرده و من یمنعه منا؟ فاجابه فرعون و قال: ما أریکمْ من الرأى و النصیحة إلا ما أرى لنفسى انه حق و صواب. قال الضحاک: ما أریکمْ إلا ما أرى اى ما اعلمکم الا ما اعلم، و ما أهْدیکمْ إلا سبیل الرشاد اى الا طریق الهدى و الرشد.
و قال الذی آمن یا قوْم إنی أخاف علیْکمْ فى تکذیبه مثْل یوْم الْأحْزاب اى مثل عذاب الامم الخالیة.
مثْل دأْب قوْم نوح و عاد و ثمود و الذین منْ بعْدهمْ اى مثل عادتهم فى الاقامة على التکذیب حتى اتیهم العذاب، و ما الله یرید ظلْما للْعباد لا یهلکهم قبل ایجاب الحجة و لا یعاقب بغیر ذنب. و قیل: معنى الآیة: انى اخاف علیکم ان یجرى الله فیکم من العادة ما اجراه فى قوم نوح من الطوفان او فى عاد من الریح او فى ثمود من الصیحة. و هذا تخویف من عذاب الدنیا.
ثم خوفهم عذاب الآخرة فقال: و یا قوْم إنی أخاف علیْکمْ یوْم التناد یعنى یوم القیمة یدعى کل اناس بامامهم و ینادى بعضهم بعضا فینادى اصحاب الجنة اصحاب النار و اصحاب النار اصحاب الجنة و ینادى اصحاب الاعراف و ینادى المنادى بالسعادة و الشقاوة الا ان فلان بن فلان سعد سعادة لا یشقى بعدها ابدا و فلان بن فلان شقى شقاوة لا یسعد بعدها ابدا و ینادى حین یذبح الموت یا اهل الجنة خلود فلا موت و یا اهل النار خلود فلا موت. و قرئ فى الشواذ: «یوم التناد» بتشدید الدال، و الندود النفور و ذلک انهم هربوا فندوا فى الارض کندود الإبل اذا شردت عن اربابها، قال الضحاک: کذلک اذا سمعوا زفیر النار ندوا هربا فلا یأتون قطرا من الاقطار الا وجدوا الملائکة صفوفا فیرجعون الى المکان الذى کانوا فیه فذلک قوله: و الْملک على أرْجائها و قوله: إن اسْتطعْتمْ أنْ تنْفذوا منْ أقْطار السماوات و الْأرْض فانْفذوا قوله: یوْم تولون مدْبرین اى منصرفین من موقف الحساب الى النار. و قیل: فارین غیر معجزین. ما لکمْ من الله منْ عاصم یعصکم من عذابه. و منْ یضْلل الله فما له منْ هاد یهدیه الى دینه.
و لقدْ جاءکمْ یوسف یعنى یوسف بن یعقوب «من قبل» اى من قبل موسى «بالبینات» یعنى تعبیر الرویا. و قیل: شهادة الطفل على برائته. و قیل: هو قوله: أ أرْباب متفرقون خیْر أم الله الْواحد الْقهار. و فرعون موسى هو فرعون یوسف آمن بیوسف ثم ارتد و عاد الى کفره بعد موت یوسف و عاش حتى ادرکه موسى. و قیل: هو یوسف بن ابرهیم بن یوسف بن یعقوب اقام فیهم عشرین سنة، و القول الاول اصح و علیه اکثر المفسرین فما زلْتمْ فی شک مما جاءکمْ به من عبادة الله وحده لا شریک له، قاله ابن عباس. حتى إذا هلک اى مات قلْتمْ لنْ یبْعث الله منْ بعْده رسولا اى اقمتم على کفرکم و ظننتم ان الله لا یجدد علیکم الحجة و لا یأتیکم احد یدعى الرسالة و ذلک عند انقطاع الرسل بعد یوسف زمانا طویلا. کذلک یضل الله منْ هو مسْرف مشرک «مرتاب» شاک.
الذین یجادلون فی آیات الله قال الزجاج: هذا تفسیر المسرف المرتاب یعنى هم الذین یجادلون فى آیات الله، اى فى ابطالها بالتکذیب بغیْر سلْطان حجة «اتاهم» من الله. و قیل: هذه الآیة عارضة فى قصة موسى و مومن آل فرعون و آیة الله فى هذه الآیة هى الدجال و المجادلون هم الیهود یتولونه و ینتظرونه و یقولون هو الذى یبدل الدین العربى.
«کبر مقتا» فیه اضمار، تأویله: کبر جدالهم و قولهم مقْتا عنْد الله و عنْد الذین آمنوا کذلک یطْبع الله على کل قلْب متکبر جبار قرأ ابو عمرو ابن عامر «قلب» بالتنوین، و قرأ الآخرون بالاضافة، فمن نون جعل الکبریاء و الجبروت نعتین من نعوت القلب و یعنى به صاحبه کقول العرب: ید بخیلة و ید یابسة یعنون صاحبها.
و فى الخبر: «زنا العینین النظر» یعنى زنا صاحبهما. و قال الشاعر: عف الجنان و لکن فاسق النظر.
و من اضاف جعل تقدیره: على قلب کل متکبر جبار، و هى قراءة عبد الله بن مسعود.
و قال فرْعوْن یا هامان ابْن لی صرْحا کان هامان وزیر فرعون و لم یکن من القبط و لا من بنى اسرائیل یقال انه لم یغرق مع فرعون و عاش بعده زمانا شقیا مجروبا یتکفف الناس. و الصرح کل بناء مشرف ظاهر لا یخفى على الناظر و ان بعد، مأخوذ من التصریح و هو الاظهار. لعلی أبْلغ الْأسْباب.
أسْباب السماوات اى طرقها و ابوابها من سماء الى سماء، فأطلع إلى إله موسى. و قیل: السبب ما یتوصل به الى الشیء و المعنى: لعلى اصل الى السماء فاطلع الى اله موسى. قراءة العامة برفع العین نسقا على قوله: أبْلغ الْأسْباب. و قرأ حفص عن عاصم: «فاطلع» بنصب العین على جواب لعل بالفاء. و إنی لأظنه اى اظن موسى «کاذبا» فیما یقول ان له الها غیرى فى السماء ارسله الینا. قیل: امر فرعون هامان ببناء الصرح بالآجر لقوله: فأوْقدْ لی یا هامان على الطین... و سبق شرحه.
«و کذلک زین لفرعون سوء عمله» هذا کقوله: زینا لکل أمة عملهمْ. و صد عن السبیل قرأ اهل الکوفة و یعقوب: «و صد» بضم الصاد نسقا على قوله: زین لفرْعوْن، قال ابن عباس: صده الله عن سبیل الهدى. قرأ الآخرون بالفتح، اى و صد فرعون الناس عن السبیل. و ما کیْد فرْعوْن إلا فی تباب التباب الهلاک و الفساد و الخسار و الضیاع من قوله تعالى: و ما زادوهمْ غیْر تتْبیب و قوله: تبتْ یدا أبی لهب.